ارمنستان، عرصه رقابت غرب با روسیه در قفقاز

در مبحث پیشین اشاره شد که آذربایجان و ترکیه با حمایت ضمنی غرب از سالهای ابتدایی قرن بیست یکم به دنبال ایجاد یک مسیر ترانزیتی در قفقاز بودند. محور مذکور به دلیل چالش های امنیتی موجود در قفقاز جنوبی از جمله امکان دخالت نظامی روسیه، ترجیح می دهد که مسیر ترانزیتی مورد نظر و خطوط لوله انرژی موازی با آن از جنوبی ترین نقطه قفقاز یعنی امتداد مرزهای ایران عبور نماید. 

محور ترکیه، آذربایجان و غرب در پیشبرد برنامه های خود با چالش بزرگی به نام روسیه مواجه بودند. هدف نهایی تمام برنامه ریزی های محور مذکور در این منطقه، جداسازی بخش جنوبی کشور ارمنستان بود که متحد اصلی روسیه در قفقاز جنوبی به شمار می آمد. بنابراین برای درک آنچه طی سال های اخیر در قره باغ و قفقاز جنوبی رخ داده، باید پیش از هر چیز به سراغ ارمنستان رفته و تحولات این کشور را از زاویه تقابل غرب با روسیه مورد بررسی قرار داد.

طی سال های اخیر همکاری های امنیتی و پایگاه نظامی روسیه در خاک ارمنستان و همچنین عضویت این کشور در سازمان «پیمان امنیت جمعی» به عنوان اصلی ترین مانع در برابر دشمن اصلی آن یعنی آذربایجان و تهدیدات خارجی دیگر عمل کرده است و همین موضوع دولت ارمنستان را وادار می کرد تا در مواقعی که بر سر دو راهی انتخاب میان غرب یا روسیه قرار می گرفت به سمت مسکو متمایل شود.

به عنوان مثال در سال ۲۰۱۳ اتحادیه اروپا، مذاکراتی را در زمینه « توافقنامه تجارت آزاد» با ارمنستان آغاز کرد و در پی آن در ۳۱ ژانویه ۲۰۱۳ مرکز جدید اتحادیه اروپا در ایروان افتتاح شد. در مراسم افتتاحیه آن، «ترایان هریستیا» رئیس هیئت اتحادیه اروپا در ارمنستان گفت : ما بیش از ۸۰ پروژه با بودجه اتحادیه اروپا داریم که اصلاحات را در ارمنستان در زمینه حقوق بشر، تجارت، توسعه اقتصادی، مهاجرت، فرهنگ و بسیاری موضوعات دیگر ترویج می کنند.

در آن برهه به نظر می رسید که همه چیز برای نزدیک شدن ارمنستان به غرب و حتی عضویت این کشور در اتحادیه اروپا مهیا است؛ اما اتفاقی غیر منتظره رخ داد که روند مذکور را تغییر داد. در سپتامبر همان سال، «سرژ سرکیسیان» رئیس جمهور ارمنستان به مسکو سفر کرده و با ولادیمیر پوتین رهبر روسیه ملاقات کرد.

متعاقب این ملاقات، بیانیه ای در وب سایت کرملین منتشر شد که خبر از توافق طرفین جهت پیوستن ارمنستان به «اتحادیه اقتصادی اوراسیا» (EAEU) تحت رهبری روسیه می داد. در بیانیه کرملین آمده بود: «روسای جمهور بر تمرکز فدراسیون روسیه و جمهوری ارمنستان بر توسعه بیشتر یکپارچگی اقتصادی در قلمرو اوراسیا تأکید کردند. در این زمینه، آقای سرکیسیان گفت که ارمنستان تصمیم گرفته است به اتحادیه گمرکی پیوسته و از مزایای آن استفاده کند… ».

این اقدام ارمنستان، واکنش های مختلفی را به دنبال داشت و سران اتحادیه اروپا هر یک به نوعی نارضایتی خود را از چرخش این کشور به سمت روسیه ابراز داشتند. «لیناس لینکویسیوس» وزیر امور خارجه لیتوانی که ریاست دوره ای اتحادیه اروپا را برعهده دارد در این مورد گفت: ارمنستان با انتخاب پیوستن به اتحادیه تحت رهبری روسیه، شانس خود را برای امضای توافقنامه تجارت آزاد با اتحادیه اروپا را از دست داده است.

سرژ سرکیسیان رئیس جمهور ارمنستان در جلسه مجمع نمایندگان پارلمان شورای اروپا در ۲ اکتبر ۲۰۱۳ اعلام کرد که امضای توافقنامه جامع تجارت آزاد اروپا با عضویت ارمنستان در اتحادیه گمرک اوراسیا مغایرت دارد؛ اما ارمنستان حاضر است نسخه اصلاح شده این توافقنامه که منجر به همکاری محدود با اروپا می شود را امضا کند. چند روز بعد این پیشنهاد از سوی اتحادیه اروپا رد شد.

برای درک دلیل چرخش ناگهانی ارمنستان به سمت مسکو باید روابط دو جانبه ویژه آنها را مورد بررسی قرار داد. از یک سو ارمنستان از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به روسیه به عنوان متحد و تامین کننده اصلی امنیت خود متکی بوده است. عامل اصلی این امر، احساس ناامنی و تهدیداتی است که ارمنستان در شرق و غرب خود می بیند. این کشور از همان ابتدای استقلال، اختلافات عدیده ای با آذربایجان و ترکیه داشته است و از سوی دیگر روسیه نیز برای حفظ نفوذ خود در قفقاز جنوبی به ارمنستان نیاز دارد.

در واقع، ارمنستان به عنوان تنها متحد روسیه در منطقه، به عنوان تنها میزبان پایگاه نظامی روسیه و به عنوان تنها کشور قفقاز جنوبی که به سازمان پیمان امنیت جمعی به رهبری روسیه پیوسته، نقش منحصر به فردی در سیاست منطقه ای مسکو دارد. همچنین روسیه، تسلیحات مورد نیاز ارمنستان را با قیمتی پایین تر از قیمت واقعی در اختیار این کشور قرار می دهد.

یکی دیگر از مسائل پیوند دهنده دو کشور، انرژی است. برای ارمنستان محصور در خشکی، امنیت انرژی، چالشی بسیار جدی بوده و این نیاز استراتژیک نیز همواره از سوی روسیه تامین شده است. علاوه بر همه این ها، بخش بزرگی از اقتصاد ارمنستان به وجوه ارسالی از روسیه و درآمد کارگران فصلی و مهاجر در آنجا بستگی دارد.

از نگاه استراتژیست های غربی، این سطح از وابستگی ارمنستان به روسیه، یکی از مشکلات مهم در قفقاز جنوبی بوده و برای پروژه های مد نظر آنها که با هدف غلبه بر چالش های جهانی و حفظ رهبری آمریکا بر جهان طراحی شده بودند، تهدید جدی به شمار می آمد.

همانگونه که در مباحث ابتدایی گفته شد از سال ۲۰۱۵ شاهد آغاز مرحله جدیدی در روابط آمریکا و اروپا با آسیای مرکزی بودیم و این منطقه به اولویت نخست سیاست خارجی آمریکا مبدل شد. در پی این تغییر، موضوع اتصال آسیای مرکزی به اروپا به شکل جدی تری در غرب مطرح شد و متعاقب آن، منطقه قفقاز به عنوان حلقه اتصال میان اروپا و آسیای مرکزی نقش برجسته ای یافت. به همین دلیل تلاش ها برای غلبه بر چالش های موجود در قفقاز از سوی غربی ها شدت گرفت.    

در ۲۰ ژانویه ۲۰۱۵ «یوهانس هان» کمیسر اتحادیه اروپا پس از دیدار با «ادوارد نعلبندیان» وزیر امور خارجه ارمنستان در بروکسل طی اظهار نظری معنادار گفت: «اتحادیه اروپا باید از توافقنامه ارتباطی موجود که در حال حاضر درباره آن مذاکره کردیم به بهترین شکل ممکن استفاده کند». در پی این دیدار، مذاکرات میان طرفین در دسامبر ۲۰۱۵ به صورت جدی آغاز شد.

هماهنگ کردن توافقنامه جدید باید به شکلی می بود که با تعهدات ارمنستان در اتحادیه اقتصادی اوراسیا تداخل نداشته و همزمان موجب نزدیک شدن این کشور به اروپا شود. طی نشست های مختلف، طرفین درباره جزئیات توافقنامه به بحث و تبادل نظر پرداختند. سرانجام در سال ۲۰۱۷ اتحادیه اروپا و ارمنستان، توافق جدیدی را برای تعمیق روابط سیاسی و اقتصادی خود نهایی کردند.

اما مهم ترین نکته درباره این توافقنامه به اظهارات «دونالد تاسک» رئیس شورای اروپا مربوط می شود. وی پس از گفتگو با سرژ سرکیسیان رئیس‌جمهور ارمنستان در نشست خبری مشترک در بروکسل اظهارات بسیار مهمی درباره توافق مذکور کرد که بیش از هر چیز بر اتفاقات آینده و جنبه استراتژیک مسئله اشاره داشت. وی گفت: «این توافق جدید، دامنه روابط ما را با در نظر گرفتن منافع جدید جهانی، سیاسی و اقتصادی مشترک و چالش‌هایی که می‌خواهیم با هم روبرو شویم، گسترش می‌دهد».

این اظهارات گویای این واقعیت بود که غربی ها، ارمنستان را به عنوان بخشی از یک استراتژی جهانی در نظر گرفته و همراه ساختن این کشور با خود را به عنوان هدفی استراتژیک در دستور کار خود قرار داده اند.

به دلیل محدودیت های ارمنستان و جلوگیری از حساسیت روسیه، هیچ جزء مرتبط با تجارت آزاد در توافقامه جدید وجود نداشت. غربی ها به خوبی از این مسئله آگاه بودند که هر گونه رابطه با ارمنستان باید ابتدا با موافقت مسکو همراه باشد. «نایرا زهرابیان» رئیس کمیته یکپارچگی اروپایی پارلمان ارمنستان در ارتباط با این توافقنامه گفت که ارمنستان در مورد مفاد کلیدی آن با روسیه گفتگو کرده و روسیه با آنها مخالفتی ندارد. «ایوان ولینکین» سفیر روسیه در ارمنستان نیز در همین ارتباط اعلام کرد که مسکو با تلاش‌های ایروان برای ایجاد روابط نزدیک‌تر با اتحادیه اروپا مخالفتی ندارد.

این توافقنامه، آغازگر فصل جدیدی از روابط غرب با ارمنستان بود و زمینه را برای نفوذ هر چه بیشتر آمریکا و متحدانش در این کشور فراهم ساخت.