همانگونه که در مطالب پیشین گفته شد، در قرن ۲۱ نظم بین المللی موجود که در نتیجه معادلات قرن گذشته یعنی جنگ جهانی دوم و سپس جنگ سرد به وجود آمده بود، دستخوش تغییر گردید. پیش بینی های موسسات معتبر بین المللی و بالاخص اندیشکده ها و محافل آینده پژوهی آمریکا، گویای این واقعیت بود که طی دهه های آینده و با ظهور قدرت های جدید در شرق کره زمین، نظم بین المللی جدیدی در حال شکل گیری بوده و در نهایت قدرت از غرب به شرق منتقل خواهد شد.
در سال های ابتدایی قرن حاضر، این موضوع به اصلی ترین دغدغه اندیشمندان و سیاستمداران غربی مخصوصا آمریکا مبدل شد و همانطور که دیدیم بازتاب گسترده ای در اظهارنظرهای مقامات دولتی و همچنین اسناد فرادستی این کشور داشت. آمریکایی ها که تجربه تقابل با شوروی سابق را در گذشته ای نه چندان دور داشتند به خوبی از ابعاد تهدید جدید آگاه بوده و تمامی سناریوهای احتمالی در صورت وقوع چنین اتفاقی را مد نظر داشتند.
استراتژیست های آمریکایی بهتر از هر کسی می دانستند که وقوع چنین اتفاقی می تواند شرایط را تا چه حد برای کشورشان بحرانی سازد. به همین دلیل با بهره گیری از ظرفیت های نخبگانی و حدود دو هزار اندیشکده راهبردی خود، اقدام به طراحی یک «استراتژی کلان» کردند تا نظم دلخواه خود را بر جهان حاکم کرده و قدرت های در حال ظهور را به سرنوشت شوروی سابق دچار نمایند.
استراتژی کلان، یک برنامه طولانی مدت و چند بعدی است که توسط نخبه ترین افراد این کشور طراحی شده و به شکلی دقیق در حال اجراست. لازم به ذکر است که استراتژی کلان برای چندین دهه طراحی شده و دولت های مختلفی در آمریکا در عملیاتی کردن آن نقش دارند.
مسئله بسیار مهم دیگری که باید بدان اشاره کرد این است که استراتژی کلان در همه زمان ها طراحی و اجرا نمی شود. زمان و دلیل طراحی آن به شرایط جهانی و موقعیت آمریکا در عرصه بین المللی بستگی دارد. به این معنا که استراتژی کلان برای غلبه بر بحران ها و چالش هایی طراحی می شود که بقای آمریکا و تمدن مورد نظر آن را با خطر مواجه سازند. این موضوع پیش از این، یک بار و در زمان تقابل با شوروی رخ داده بود و اکنون نیز با ظهور چین و پدیدار شدن نشانه های جهان چند قطبی بار دیگر در حال تکرار است.
بر این اساس، اندیشکده فردا پس از برگزاری جلسات متعدد با کارشناسان خود، تصمیم دارد بخشی از استراتژی کلان آمریکا که طی سال های گذشته رمزگشایی گردیده را جهت آشنایی علاقه مندان به سیاست و مسائل استراتژیک منتشر سازد.
۲۲ آگوست ۲۰۱۷ دونالد ترامپ رئیس جمهور سابق آمریکا در پایگاه نظامی «فورت مایر» و در نزدیکی قبرستان نظامی «آرلینگتون» در ایالت ویرجینیا که سربازان کشته شده در جنگ افغانستان در آنجا آرمیده اند. پس از ماه‌ها بررسی، استراتژی دولت خود با عنوان «افغانستان و جنوب آسیا» را اعلام کرد. ترامپ در سخنرانی خود اظهار داشت که برخلاف وعده های خود در زمان انتخابات مبنی بر خارج کردن نظامیان آمریکایی از افغانستان قصد دارد به حضور خود در این کشور ادامه دهد؛ زیرا نمی‌خواهد مخالفان مسلح دولت کابل با استفاده از خلاء قدرت بوجود آمده، جانی تازه گرفته و افغانستان بار دیگر به پناهگاه گروه‌های تروریستی تبدیل شود. وی تاکید کرد که دولت های قبلی آمریکا همین اشتباه را در مورد عراق انجام داده اند و همین مسئله موجب تصرف بخش زیادی از این کشور توسط داعش گردید. ترامپ تصریح کرد: «از حالا به بعد پیروزی تعریف واضحی خواهد داشت؛ حمله به دشمنان ما، محو کردن داعش، خُرد کردن القاعده و جلوگیری از افتادن افغانستان در کنترل طالبان».
سپس به بیان برنامه خود برای پیوند زدن اقتصاد آسیای مرکزی با جنوب آسیا پرداخت و توسعه اقتصادی و ارتباط این مناطق با افغانستان را یکی از اولویت های سیاست خارجی خود اعلام کرد. در همین راستا ترامپ خواستار مشارکت هند در افغانستان شده و اعلام کرد: «بخش مهم دیگر استراتژی جنوب آسیا، توسعه بیشتر مشارکت استراتژیک آمریکا با هند است. ما از کمک‌های مهم هند به ثبات در افغانستان قدردانی می‌کنیم. هند، میلیاردها دلار در تجارت با ایالات متحده به دست می‌آورد و ما می‌خواهیم که آنها بیشتر به ما در رابطه با افغانستان کمک کنند، به ویژه در زمینه کمک‌های اقتصادی و توسعه».
پس از اعلام استراتژی توسط ترامپ، «سند راهبرد امنیت ملی» مربوط به آن نیز در دسامبر ۲۰۱۷ از سوی کاخ سفید منتشر شد. سند راهبرد امنیت ملی آمریکا از جمله اسناد مهم فرادستی است که از سوی روسای جمهور مختلف آمریکا در سه دهه گذشته منتشر می شود و دیدگاه های کلان این کشور در حوزه سیاست خارجی و دفاعی را بیان می کند. این اسناد بر اساس مهم ترین چالش آمریکا در جهان تنظیم شده و از دقت در آن می توان به اصلی ترین دغدغه این کشور در سطح بین المللی پی برد. بررسی محتوایی سند راهبرد امنیت ملی ۲۰۱۷ آمریکا، گویای آن است که اصلی ترین برنامه این کشور در سالهای آتی مربوط به مناطق آسیای مرکزی و جنوب آسیا می باشد.
در متن این سند در رابطه با اولویت های اقتصادی آمریکا در منطقه آمده است:
«ما، درهم تنیدگی اقتصادی آسیای مرکزی و آسیای جنوبی به منظور ترویج آبادانی و تعاملات اقتصادی که باعث تقویت ارتباطات و تجارت می شود را تشویق خواهیم کرد. همچنین هند را ترغیب خواهیم کرد تا کمک های اقتصادی خود در منطقه را افزایش دهد…». (سند استراتژی امنیت ملی آمریکا ۲۰۱۷ – صفحه ۵۰ )
شایان ذکر است که استراتژی جدید دولت آمریکا بر اساس طرحی که در سال ۱۹۹۹ توسط دانشگاه «جان هاپکینز»، تهیه شده بود، تدوین گردیده است. در طرح مذکور، پیشنهاد شده بود که اقتصاد آسیای مرکزی، افغانستان و آسیای جنوبی با یکدیگر یکپارچه شوند تا از نفوذ چین و روسیه در این مناطق ممانعت به عمل آيد.
بر اساس این طرح در سال ۲۰۰۵ تغییراتی در ساختار وزارت امورخارجه آمریکا به وجود آمد که بخش آسیای مرکزی از بخش اروپایی وزارت امورخارجه آمریکا جدا شده و یک اداره مجزا به نام «اداره امور آسیای مرکزی و جنوبی» برای آن تاسیس شد که «ریچارد باور» به عنوان رئیس آن انتخاب گردید. سپس خانم «آلیس ولز» به عنوان نماینده وزارت خارجه آمریکا در امور آسیای مرکزی و جنوبی، مکررا با سفر به کشورهای منطقه، تلاش کرد زمینه های لازم برای اجرای استراتژی آمریکا را فراهم سازد.
در زمان ارائه این طرح توسط دانشگاه جان هاپکینز هنوز خطر چین برای دولت مردان آمریکایی چندان جدی نبود و اهمیت منابع انرژی خاورمیانه و تحولات آن موجب شد که این طرح مسکوت بماند؛ اما در اواخر دهه نخست قرن حاضر که تهدید چین برای آمریکا بسیار جدی تر شده بود، خاورمیانه در سیاست خارجی آمریکا جایگاه ثانویه پیدا کرد و مناطق اطراف چین به اولویت نخست در سیاست خارجی آمریکا مبدل گردید.
پس از اعلام این استراتژی، یکی از نخستین اقدامات دولت آمریکا، تغییر سفرای خود در منطقه مدنظر استراتژی جدید بود. بر این اساس، مدت کوتاهی پس از سخنرانی ترامپ به تدریج شاهد تغییر سفرای آمریکا در بسیاری از کشورهای آسیای مرکزی و آسیای جنوبی و تمرکز بیش از پیش دولت های آمریکا بر مدیریت تحولات این دو منطقه بوده ایم که در بخش های بعدی به بررسی جزئیات آن خواهیم پرداخت.
