یکی از پیش زمینه های مهم جهت اجرای استراتژی آمریکا در منطقه قفقاز جنوبی، کاهش حضور و نفوذ روسیه بود؛ اما همانطور که مشاهده شد در سال ۲۰۲۰ شرایط به شکلی کاملا متفاوت پیش رفت و جنگ قره باغ فرصتی را برای مسکو فراهم ساخت تا نفوذ خود در قفقاز جنوبی که بر اثر اتفاقات سال ۲۰۱۸ و روی کار امدن دولتی غربگرا در ارمنستان کمرنگ شده بود را افزایش دهد.
همانگونه که پیش از این گفته شد، غرب در قفقاز جنوبی به دنبال دستیابی به دو هدف استراتژیک «اتصال زمینی ترکیه با آذربایجان» و «کاهش حضور روسیه در منطقه» بود که در جنگ سال ۲۰۲۰ هیچ یک از این اهداف محقق نشد. تنها دستاورد این جنگ به سطح پایین معادلات یعنی سطح ملی مربوط بود که طی آن، یکی از سه بازیگر اصلی جنگ قره باغ یعنی آذربایجان موفق شده بود بخشی از اهداف خود را محقق سازد.
بازپس گیری قره باغ از ارمنستان در سال ۲۰۲۰ به هیچ وجه برای آذربایجان و ترکیه و در سطح بالاتر برای غرب و بخصوص آمریکایی ها راضی کننده نبود. به همین دلیل حتی پس از توافق مسکو و استقرار نیروهای نظامی روسیه در مرز دو کشور، شاهد از سر گیری مجدد درگیری ها بودیم.
از زمان آتش بس نوامبر ۲۰۲۰، اصطلاح «زنگزور» به طور فزاینده ای در گفتمان آذربایجان رایج شد. حق ترانزیت از طریق جنوب ارمنستان که در توافقنامه مسکو مورد موافقت سه جانبه قرار گرفته بود در محافل سیاسی و رسانه ای آذربایجان به طور گسترده ای به عنوان “کریدور زنگزور” معرفی گردید. موضوعی که بارها از سوی ارمنستان رد شد.
در بند ۹ توافقنامه مسکو آمده است:
«کلیه ارتباطات اقتصادی و حمل و نقل منطقه باید رفع انسداد شود. جمهوری ارمنستان امنیت ارتباطات حمل و نقل مناطق غربی جمهوری آذربایجان و خودمختار نخجوان را تضمین می کند. نیروهای گارد مرزی سرویس امنیت فدرال روسیه به منظور تردد بدون مانع افراد، وسایل نقلیه و کالا در هر دو جهت، مسئول نظارت بر اتصالات و حمل و نقل منطقه خواهند بود. طبق توافق طرفین، پیوندهای حمل و نقل جدید برای اتصال جمهوری خودمختار نخجوان و نواحی غربی آذربایجان ساخته خواهد شد».
موضع گیری های مقامات آذربایجان از جمله الهام علی اف رئیس جمهور این کشور حاکی از آن بود که باکو توافق مسکو را صرفا به عنوان گام نخست در استراتژی منطقه ای خود مد نظر داشته و به آن اکتفا نخواهد کرد. اظهارات علی اف نشان دهنده این واقعیت بود که آذربایجان و ترکیه، اهداف بلندمدتی را در سر داشته و صرف ایجاد خط آهن و جاده ترانزیتی در جنوبی ترین نقطه خاک ارمنستان که تحت نظارت و تسلط ایروان باشد به هیچ وجه آنها را راضی نخواهد ساخت؛ بلکه آذربایجان به دنبال تصرف منطقه مذکور و انضمام آن به خاک خود است.
یکی از نخستین اقدامات آذربایجان برای مطرح ساختن حق مالکیت خود بر جنوب ارمنستان به طرح «سازماندهی مجدد مناطق اقتصادی داخلی» این کشور مرتبط می شد. در این راستا رئیس جمهور علی اف، منطقه واقع در بخش جنوب غربی کشور خود که هم مرز با استان سیونیک ارمنستان بود را «زنگزور شرقی» نامید. این نامگذاری به طور ضمنی این مفهوم را در ذهن تداعی می کرد که منطقه مشابهی تحت عنوان «زنگزور غربی» نیز به عنوان قرینه آن می تواند وجود داشته باشد. این مسئله چند روز بعد در ادبیات سیاسی باکو خود را نشان داد و رئیس جمهور علی اف در یک سخنرانی دیگر در افتتاحیه مجتمع مسکونی جدید برای خانواده های سربازان کشته شده در جنگ سال گذشته اظهار داشت:
«بله، زنگزور غربی سرزمین آباء و اجدادی ماست… باید به آنجا برگردیم و برمی گردیم».
در پی این اظهار نظر، مقامات دولتی و نخبگان سیاسی آذربایجان، موجی از تبلیغات در رسانه ها و شبکه های اجتماعی به راه انداخته و زنگزور را به عنوان قطعه گمشده ای از سرزمین بزرگ آذربایجان معرفی کردند.
ادعاهای علی اف و دیگر مقامات آذربایجان درباره جنوب ارمنستان در طی سال ۲۰۲۱ بارها و بارها تکرار شد که به چند مورد آن اشاره می کنیم:
الهام علی اف در ۲۰ آوریل ۲۰۲۱ در مصاحبه با تلویزیون آذربایجان اعلام کرد که ایجاد کریدور زنگزور کاملاً با منافع ملی و تاریخی و آینده ما مطابقت دارد. ما چه ارمنستان بخواهد و چه نخواهد، کریدور زنگزور را اجرا می کنیم. اگر آنها با این کار موافقت کنند، اجرای آن برای ما آسان تر می شود، اگر نه، آن با استفاده از روش های دیگر، آن را اجرا می کنیم. من هم قبل از جنگ و در حین جنگ گفتم که باید از سرزمین ما بیرون بروند وگرنه به زور بیرونشان می کنیم. همینطور هم شد. همین امر در مورد کریدور زنگزور نیز صدق می کند. رقیب اصلی ما، زمان است؛ زیرا ساخت راه آهن و بزرگراه زمان می برد. لذا تمامی امکانات برای اجرای این طرح بسیج شده است. به این ترتیب مردم آذربایجان به زنگزوری که ۱۰۱ سال پیش از ما گرفته شد، بازخواهند گشت.
الهام علی اف در جایی دیگر اظهار داشت : «دولت شوروی، زنگزور را از آذربایجان جدا کرد و به ارمنستان سپرد. این اتفاق در ۱۰۱ سال پیش روی داد. پس چرا باید بگوییم که این اتفاق نیفتاده است؟ چرا؟ ما حقیقت را می گوییم. سرزمین اجداد ماست: کل زنگزور شامل زنگزور شرقی و غربی. اکنون در ارمنستان می گویند که الهام علی اف، ادعای ارضی دارد. اگر در شرق زنگزور وجود دارد، زنگزور غربی هم هست. بله زنگزور غربی سرزمین اجدادی ماست. گفتم باید به آنجا برگردیم. ما این کار را خواهیم کرد و در حال حاضر اقداماتی را برای بازگشت به آنجا در دستور کار قرار داده ایم. هیچ کس نمی تواند ما را متوقف کند.»
«تورال گنجعلی»، نماینده پارلمان آذربایجان در همین رابطه در توئیتی نوشت: «ادغام استان های زنگزور شرقی و غربی آذربایجان، قطعا اقتصاد منطقه قفقاز جنوبی را رونق خواهد داد. این ادغام به طور مثبت، واقعیت های جدیدی در منطقه پس از پایان ۳ دهه اشغال را به دنبال خواهد داشت».
این ادعاها بارها و بارها در مراحل مختلف و به بهانه های مختلف از جمله در رژه نظامی در باکو که به مناسبت پیروزی در جنگ قره باغ برگزار شده بود، توسط علی اف تکرار شدند.
در این سال، مذاکرات مختلفی درباره اجرای توافقنامه مسکو بخصوص اتصال آذربایجان به نخجوان از طریق احداث راه آهن برگزار گردید که نتیجه ای در بر نداشت.
در ۵ مارس، الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان صراحتاً اعلام کرد: «ارمنستان از اجرای توافقنامه خودداری می کند. معاونان نخست‌وزیر آذربایجان، ارمنستان و روسیه تاکنون جلسات زیادی برگزار کرده‌اند. آنها راجع به چه چیزی صحبت میکنند؟ در مورد همکاری آیا ما مخالف همکاری هستیم؟ نه! اکنون ارمنستان از همکاری اجتناب می کند. ارمنستان تلاش می کند از اجرای کریدور زنگزور جلوگیری کند اما موفق نمی شود. ما آنها را مجبور خواهیم کرد. همانطور که آنها را از سرزمین خود بیرون کردیم، همه خواسته های خود را برآورده خواهیم کرد.»
این گونه اظهارنظرها و برخی تحرکات سیاسی و نظامی که در منطقه در حال وقوع بود به وضوح نشان می داد که توافق مسکو بسیار شکننده بوده و آتش جنگ مجددا در قفقاز جنوبی شعله ور خواهد شد. در سال ۲۰۲۱ همین اتفاق هم رخ داده و آذربایجان به موازات موضع گیری های رسانه ای، جنگ بعدی را آغاز کرد تا از این طریق با ایجاد فشار مضاعف بر ارمنستان، این کشور را وادار به پذیرش خواسته های خود کند.
