چالش های مسیر ترانزیتی قفقاز

همانگونه در مبحث پیش گفته شد از سال ۲۰۱۵ شاهد آغاز مرحله جدیدی در روابط آمریکا و اروپا با آسیای مرکزی بودیم و این منطقه به اولویت نخست سیاست خارجی آمریکا مبدل شد. در پی این تغییر، اهمیت پروژه تراسیکا نیز افزایش یافت و تلاش ها برای به نتیجه رسیدن آن دو چندان گردید. همچنین گفته شد که مسیر ترانزیتی مد نظر آمریکا از اروپا آغاز شده و با عبور از دریای خزر به منطقه آسیای مرکزی متصل می شود. مسیر ترانزیتی مذکور پس از عبور از کشور ترکیه در قفقاز جنوبی با اولین چالش جدی بر سر راه خود مواجه می شود.        

هماطور که پیش از این گفته شد آمریکا و اتحادیه اروپا پس از فروپاشی شوروی، دغدغه مهمی تحت عنوان حفظ استقلال کشورهای جدا شده از شوروی سابق را داشته و در تلاش بودند به هر نحو ممکن از نفوذ مجدد روسیه در مناطق آسیای مرکزی و قفقاز جلوگیری کنند. یکی از مهم ترین راه حل ها، ارتباط دادن مناطق مذکور با غرب بود که در همین راستا پروژه های ترانزیتی نظیر تراسیکا طراحی شد.

از همان ابتدای طراحی مسیر تراسیکا، مسئله مهمی در برابر استراتژیست های غربی وجود داشت که به ملاحظات امنیتی مسیر مورد نظر مربوط می شد. این مسیر ترانزیتی با عبور از اروپا و ترکیه در قفقاز جنوبی با دو گزینه روبرو بود. گزینه نخست، عبور جاده ها و خطوط ریلی از کشور ارمنستان به آذربایجان و مسیر دوم، عبور پروژه های مذکور از کشور گرجستان و سپس اتصال آنها به آذربایجان بود.

طراحان تراسیکا به چند دلیل خواهان عبور آن از ارمنستان بودند که مهم ترین آنها دوری از مرزهای روسیه و غیر قابل دسترس بودن آن برای دخالت و یا مشکل آفرینی روسها بود. پروژه تراسیکا با هدف انزوای روسیه و دور ساختن کشورهای تازه استقلال یافته طراحی شده بود و در صورت تکمیل زیرساخت ها و رونق یافتن مسیر ترانزیتی مورد نظر، بخش عمده تعاملات آسیای مرکزی و قفقاز از طریق این مسیر به سمت اروپا کانالیزه می شد که این مسئله به طور حتم، فشار زیادی بر اقتصاد روسیه وارد ساخته و در بلند مدت وابستگی این مناطق به مسکو را کاهش می داد.

 به همین دلیل بیم آن می رفت که مسکو برای حفظ منافع اقتصادی و در نهایت امنیت خود، مجبور به دخالت نظامی و استفاده از زور در قفقاز شود. بر این اساس هم مرز بودن کشور گرجستان با روسیه، یک خطر بزرگ برای شاهراه ترانزیتی مورد نظر غرب محسوب می شد و غربی ها ترجیح می دادند تراسیکا تا حد ممکن از دسترس روسیه دور باشد. بنابراین طراحان مسیر در ژانویه سال ۱۹۹۳ در نشست بروکسل، پیشنهاد دادند که مسیر اولیه از ارمنستان عبور کرده و به صورت مستقیم، ترکیه را به جمهوری آذربایجان متصل سازد.

در سال ۲۰۰۸  و در پی تحولات رخ داده در دو منطقه گرجستان یعنی اوستیای جنوبی و آبخازیا، نیروهای ارتش روسیه، وارد خاک گرجستان شده و قسمت هایی از این کشور را به تصرف خود درآوردند. همزمان دولت گرجستان اعلام کرد که هواپیماهای جنگی روسیه، فرودگاه بین المللی تفلیس را بمباران کردند. هر چند که این جنگ با وساطت اروپا به پایان رسید اما روسها تاکنون تعهدات مربوط به خروج کامل نیروهای خود از خاک گرجستان را انجام نداده اند.

مسائلی ازین دست نشان می دهد که نشان داد که نگرانی طراحان مسیر ترانزیتی تراسیکا کاملا به جا بوده و آنها با آینده نگری و واقع بینی، ترجیح داده بودند که این مسیر ترانزیتی از دسترس روسیه به دور باشد. هر چند که پیشنهاد اولیه در نشست بروکسل بر کنار گذاشتن گرجستان از پروژه تاکید داشت؛ اما با تشدید تنش ها میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان بر سر بحران قره باغ، نهایتا در سال ۲۰۰۵ مسیر کریدور راه ابریشم آهنی با جایگزین کردن گرجستان به جای ارمنستان تغییر یافته و کار احداث آن آغاز شد.

کریدور موسوم به راه ابریشم آهنی  (BTK) سرانجام پس از ۱۲ سال انتظار در تاریخ ۳۰ اکتبر ۲۰۱۷ با حضور رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه، الهام علی‌اف، همتای آذربایجانی وی و گیورگی کیوریکاشویلی نخست وزیر گرجستان افتتاح شد. این مسیر ترانزیتی از باکو به تفلیس و از آنجا به شهر قارص ترکیه متصل می شد. در آن زمان، مقام های حاضر در مراسم افتتاحیه این کریدور، ابراز امیدواری کردند که سالانه ۵۰ هزار کانتینر ۲۰ فوت استاندارد باری را در این مسیر جا به جا نمایند.

در این میان، کشور آذربایجان بیش از دیگران خواستار عبور مسیر ترانزیتی از نخجوان و سپس جنوب ارمنستان بود. سردمداران این کشور معتقد بودند که بخشی از جنوب ارمنستان متعلق به آنان بوده و باید از این طریق، نخجوان را به سرزمین اصلی متصل سازند. باکو در آن زمان و به دلیل مهیا نبودن شرایط، مجبور به سکوت و پذیرفتن مسیر جایگزین گردید؛ اما این موضوع همیشه به عنوان یکی از دغدغه های سیاست خارجی باکو وجود داشت.

ترکیه نیز به دلیل مشکلات دیرینه تاریخی که با ارمنستان داشت همواره خواستار حذف این کشور از روابط و پروژه های مشترک خود با آذربایجان بود و تمایل زیادی نسبت به اتصال سرزمینی آذربایجان به نخجوان در آنکارا وجود داشت.

در سال ۲۰۰۶ مراسم افتتاحیه خط لوله نفتی «باکو- تفلیس – جیحان» با حضور رجب طیب اردوغان، الهام علی اف و وزیر انرژی آمریکا برگزار شد. این خط لوله به موازات راه ابریشم آهنی و با دور زدن ارمنستان طراحی و ساخته شد؛ اما در مراسم افتتاحیه آن  نکته ای وجود داشت که نشان می داد آذربایجان و ترکیه همچنان سودای اتصال سرزمینی به یکدیگر را در سر دارند.

در این مراسم، مقامات شرکت کننده، نقشه ای را در مقابل دوربین ها گرفتند که در آن، کشورهای سهیم در پروژه و مسیر خط لوله مذکور نشان داده شده بود. با دقت در این نقشه مشاهده می کنیم که نقشه کشورهای واقع در قفقاز جنوبی دستخوش تغییر گردیده و نخجوان از طریق کریدوری باریک به سرزمین اصلی متصل شده است.     

در سال ۲۰۱۶ همزمان با چرخش سیاست خارجی آمریکا به سمت آسیای مرکزی و قفقاز، شاهد وقوع جنگ چهار روزه میان آذربایجان و ارمنستان بودیم که در نتیجه آن، بخش هایی از قره باغ به تصرف آذربایجان درآمد. اما این پایان ماجرا نبود. در سال ۲۰۲۰ و پس از وقوع تحولاتی همچون جنگ اوکراین، مجددا شاهد تلاش ترکیه و آذربایجان برای تصرف بخش های دیگری از قره باغ بودیم که در گفتارهای آتی، جزئیات آن را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

پس از وقوع جنگ قره باغ، تحلیل هایی پیرامون ریشه اختلافات دو کشور در رسانه های ایران منتشر شد که بخش عمده آنها فاقد عمق لازم بوده و موضوع را از زاویه دید منطقه ای مورد تجزیه و تحلیل قرار می دادند. در نتیجه این نوع تحلیل ها، شاهد موضع گیری های ضعیف و بعضا متناقض نسبت به تحولات قفقاز در داخل کشور بودیم که نشانگر عدم درک عمیق موضوع از جانب تصمیم سازان داخلی بود.

دلیل این عدم هماهنگی، نگاه سطحی به موضوعات و مسائل منطقه و جهان است که یک بار دیگر نیاز کشور به ایجاد اندیشکده های راهبردی تخصصی و کارآمد را به تصمیم گیران گوشزد می کند.